FANTAZJA LITERACKA W LITERATURZE DZIECIĘCEJ

Literatura dla dzieci jest jednym z czynników mających wpływ na kształtowanie się osobowości dziecka. Szczególną rolę odgrywają te utwory literackie, które wprowadzają dziecko w świat fantazji, gdyż fantazja została uznana za niezwykle cenną wartość w życiu człowieka. Podkreśla się jej dużą rolę w procesie uczenia się, jej zdolność do snucia projektów i pomysłów, wreszcie zdolność do szybkiego kojarzenia różnych zjawisk, tworzenia nowych związków pomiędzy rzeczami itp. Ponieważ stosunkowo najwięcej fantastyki wśród literatury dziecięcej zawiera baśń, w niniejszym referacie skupię się głównie na jej walorach.

Baśń wykorzystuje elementy fantastyki jako coś zupełnie naturalnego i świadomie miesza realia świata rzeczywistego z realiami świata fikcyjnego. Może w niej istnieć autentyczne zwierze, np. wilk, ale równocześnie wilk ten może mówić ludzkim głosem i nikogo to nie dziwi. Według psychoanalityków literatura dziecięca, a szczególności baśnie, oddziałują zarówno poprzez treści odkryte, z którymi w trakcie lektury dziecko ma bezpośredni kontakt oraz przez treści przekazywane w sposób niejawny, zawoalowany. Symbole, którymi posługuje się baśń, docierają do podświadomości dziecka, po czym powoli następuje proces ich uświadamiania. Praktyka terapeutyczna wskazuje, iż słuchając baśni, dziecko odbiera tylko te treści, do których dojrzało, które jest w stanie przyjąć. Symbole pomagają mu zaś odnieść ich istotę do swojego życia i poprzez to zrozumieć własne problemy. To doświadczenie prowadzi do oczyszczenia. Gdyby mówić o tych trudnych sprawach do dziecka wprost, mogłoby ono potraktować to, jako brutalną ingerencję w jego sprawy, poczułoby się urażone i zawstydzone. Dzięki zastosowanym symbolom i metaforom najmłodsi słuchacze poprzez fabułę i odwołanie do wyobraźni  odnajdują swoje leki i uzyskują pomoc.

Bajki, lecz w sposób szczególny baśnie, w znaczący sposób wpływają na rozwój dziecka, gdyż odwołują się do jego fantazji i wyobraźni. Dzieje się tak dlatego, że w baśni dziecko odnajduje uproszczony obraz rzeczywistości – wyrazisty podział na dobro i zło, który jest zgodny z dziecięcym myśleniem. Dziecko w trakcie lektury baśni, która uruchamia fantazję, ma możliwość do jej przeżywania, może identyfikować się z pojawiającymi się tam postaciami, tak dalece, jak pozwala mu na to jego własna zdolność do interakcji. Dzieci poszerzają zasób swoich zachowań poprzez rzeczywiste bądź odbywające się jedynie w wyobraźni, odgrywanie ról w trakcie przeżywania baśni. Stają się również bardziej elastyczne w przedstawianiu siebie. Dodatkowo rozwijają umiejętność wczuwania się w emocje ludzi, zwierząt a nawet roślin i postrzegania sytuacji z perspektywy drugiej strony. Kompetencja ta jest niezbędnym warunkiem nauczenia się empatii.

Poprzez lekturę literatury dziecięcej, w szczególności baśni, dziecko za pomocą wyobraźni identyfikuje się z bohaterami a tym samym uczy się życiowych ról. Dla zobrazowania warto przytoczyć baśń o „Królewnie Śnieżce”. Traktuje ona o trudnym procesie dojrzewania bohaterki, który komplikuje zła macocha, przeglądająca się w magicznym zwierciadle. Innymi słowy, to opowieść o dorastającej córce i narcystycznej matce, z którą dziecko – dziewczynka wchodzi w nieuchronne w procesie dojrzewania konflikty. Podłożem tych niesnasek jest rywalizacja, zazdrość i lęk przed przemijaniem. Narcystyczna matka boi się upływającego na jej niekorzyść czasu, więc trzykrotnie usypia Śnieżkę. Dokonuje tego za pomocą przedmiotów, które są atrybutami jej rozwijającej się kobiecości. Gorset i grzebień świadczą o wkraczaniu Śnieżki w okres dorastania, jabłko natomiast jest symbolem osiągnięcia przez nią kobiecości, ale tylko w aspekcie fizycznym. Po skosztowaniu owocu dziewczyna zapada w sen, z którego jedynie królewicz zdoła ją obudzić. Do uśpionej Śnieżki przyfruwają też ptaki: sowa – znak mądrości, kruk – dojrzałej emocjonalności i długowieczności, zaś na końcu gołąb – symbol miłości. Baśń uczy przez to, że dojrzałość fizyczna nie wystarczy do tego, aby młoda kobieta została żoną i matką. Musi ona także osiągnąć dojrzałość intelektualną i emocjonalną. Dodatkowo Śnieżka, będąc u krasnoludków, uczyła się ról typowych dla swojej płci – prowadziła gospodarstwo, gotowała, prała, szyła i sprzątała. Na koniec cnota i pracowitość zostały nagrodzone przez szczęśliwe zamążpójście i długie życie.

Utwór o Śnieżce pomaga zatem dziewczętom w uczeniu się życiowych ról typowych dla płci - roli żony i matki. Z kolei inną baśnią adresowaną do chłopców, jest opowieść o Żelaznym Janie. Jest to historia dojrzewania chłopca, które jest trudniejsze niż dojrzewanie dziewczyny, bo o ile dorastająca dziewczyna nie musi niczego udowadniać, gdyż jej dojrzewanie odbywa się za sprawą sił natury, o tyle chłopiec musi udowodnić światu, że stał się mężczyzną. W przytoczonej baśni młody królewicz wykrada klucz spod matczynej poduszki i otwiera klatkę w której więziony jest Żelazny Jan w celu wydostania złotej piłki. Chłopiec zostaje uprowadzony przez mężczyznę do lasu, gdzie zostaje poddany próbom. W tej fabule odnajdujemy wszystko: zazdrość matki o syna oraz pragnienie zatrzymania go przy sobie, czego symbolem jest klucz, męskość uwięziona w klatce, bolesne odchodzenie od matki (kradzież klucza), trudne stawanie się mężczyzną (zdarzenia będące konsekwencją spotkania z Żelaznym Janem).

Fabuła ukazana w utworach dla dzieci, w szczególności w baśniach, dzięki oddziaływaniu na wyobraźnię dziecka, pozwala przyjąć za własne normy i wartości powszechnie akceptowane społecznie.  Fikcja literacka, a zatem świat przedstawiany we wspomnianych utworach jest zawsze sprawiedliwy. Dziecko uczy się więc, że warto przestrzegać zakazów i być dobrym, wie, że za właściwe zachowanie bohatera spotyka nagroda, zło z kolei jest zawsze napiętnowane. Dziecko rozumie dzięki temu, iż warto być szlachetnym. Wychowanie moralne opiera się wobec tego o rachunek strat i zysków – jasno ukazane jest, jakie zachowania są efektywne i jakie popłacają oraz, które są nieopłacalne

Literatura dziecięca wpływaja także na rozwój zasobów językowych dziecka. Dzieci mające częste kontakty z baśniami i bajkami, posiadają bogatsze słownictwo aniżeli inne, z tego samego przedziału wiekowego, które jednak nie słuchają utworów literackich. Jest to fakt udowodniony naukowo. W trakcie obcowania z lekturą niepostrzeżenie dla samego siebie, dziecko wchodzi w sferę dziedzictwa kulturowego mowy, zaczyna wkraczać w świat metafor, symboli. Dowiaduje się, że np. rozstajne drogi są metaforą wyborów życiowych a zatrute jabłko staje się symbolem fałszu. Baśnie ponadto napisane są językiem zbliżonym do potocznego w związku z czym, słuchanie ich będzie przygotowywało do poznawania reguł rządzących językiem. Posługiwanie się słowem jest z kolei jednym z ważniejszych czynników, stymulujących myślenie niezwiązane bezpośrednio z doznawaną rzeczywistością. Ta umiejętność zaś, jak powszechnie wiadomo, kształtuje kreatywność i wyobraźnię.

Dzieci w wieku przedszkolnym w trakcie spotkań z baśnią i bajką mają niepowtarzalną możliwość gruntownego zbadania swoich częściowo nieświadomych uczuć oraz doświadczenia całkiem nowych, nieznanych reakcji emocjonalnych. Baśń poprzez sprawianie dziecku przyjemności, dostarcza mu objaśnień dotyczących jego psychiki i wspiera rozwój dziecięcej osobowości.

Poza umożliwianiem dziecku doświadczania nieznanych mu dotąd emocji, baśń pomaga również w niwelowaniu lęków i konfliktów poprzez odwołanie się do fantazji dziecięcej. Nim dziecko będzie musiało skonfrontować się z prawdziwym życiem dorosłego, poprzez kontakt z lekturą omawianego gatunku, będą mogły zostać zredukowane jego lęki i negatywne nastawienie do życia. Już poprzez samo szczęśliwe zakończenie, baśnie przyczyniają się do rozbudzania wiary we własne siły, tworzą solidną przeciwwagę wobec wewnętrznych lęków i konfliktów. Dzieje się tak zwłaszcza wtedy, gdy wartości i nauki płynące z baśni zostają przyjęte za własne przez pośrednictwo wszystkich zmysłów i przez całość formy przeżywania i działania. Podsumowując, im bardziej wszechstronnie jest coś przeżywane, tym głębiej przenika do podświadomości. A ponieważ dziecko już od wczesnego dzieciństwa nieświadomie układa swój plan życia, może ono ów projekt odnaleźć w pasujących do niego scenach baśni. Toteż dorośli nie powinni sami decydować o tym, jaki utwór i dlaczego mają dziecku w danym momencie opowiadać. Nie wiedzą oni bowiem, jaka baśń dla konkretnego dziecka ma aktualnie największe znaczenie w danym okresie życia. Rozstrzygać może o tym jedynie samo dziecko, ujawniając uczucia, jakie budzi dana baśń w mniej lub bardziej świadomej sferze jego umysłu.

Terapeutyczny wpływ baśni na niwelowanie wszelkich destrukcyjnie działających na dziecko lęków zauważa również I. Borecka. Autorka postuluje, by w takich sytuacjach wykorzystywać baśń jako środek zaradczy. Wprawdzie w trakcie jej lektury dziecko także się boi, ale baśnie – jak zauważa – kończą się dobrze. Dziecko dzięki temu przekonuje się, że tak naprawdę jest w stanie samo pokonać swój strach.

Wychowawcza i terapeutyczna wartość, jaką niesie ze sobą literatura dziecięca poprzez odwoływanie się do fantazji i wyobraźni dziecka jest niezaprzeczalna. Toteż czytajmy dzieciom książki. Nie skazujmy ich na kontakt jedynie z upiększonymi i uboższymi wersjami dawnych utworów, które pozbawione są wszelkich głębszych znaczeń i jakiejkolwiek wagi. Te bowiem, które pokazuje się w kinie czy telewizji, przekształcone są jedynie w pustą rozrywkę.

Karolina Bzorek

LITERATURA:

Bettelheim B., Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni, tom I, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1985.

Molicka M., Bajkoterapia. O lękach dzieci i nowej metodzie terapii, Media Rodzina, Poznań 2002.

Baśń i dziecko, praca oparta na materiałach z sesji naukowo-literackiej pod hasłem

Funkcja  baśni w wychowaniu i kształtowaniu osobowości dziecka, Warszawa 1978.