24 grudnia

Wigilia Bożego Narodzenia

25 – 26 grudnia

Boże Narodzenie

Boże Narodzenie jest najuroczyściej obchodzonym świętem w polskiej tradycji,
w której zachowały się ślady obrzędów z czasów słowiańskich.
Święta Bożego Narodzenia nazywane są często magicznymi świętami.

DZIELENIE SIĘ OPŁATKIEM

Staropolskie opłatki były różnokolorowe i bardzo ozdobne. Dziś opłatki są białe i ozdobnie wytłaczane.

Nazwa "opłatek" pochodzi od łacińskiego słowa "oblatum", czyli dar ofiarny. Opłatki w obecnej formie (nebula – mgiełka) pierwsi zaczęli wypiekać zakonnicy z klasztoru benedyktyńskiego we Francji. Stamtąd zwyczaj ten rozpowszechnił się na całą Europę i wraz z chrześcijaństwem przybył także do Polski. Opłatek używany był jednak wyłącznie do Mszy Świętej.

Pięknym staropolskim zwyczajem jest zapraszanie na Wigilię ludzi samotnych – tak, aby w ten wieczór nikt nie był opuszczony i smutny. Do dziś zachował się zwyczaj stawiania dodatkowego nakrycia na wigilijnym stole dla zmęczonego i niespodziewanego gościa oraz dzielenia się opłatkiem i składania sobie życzeń.

KOLĘDA

Nierozłącznym elementem Świąt Bożego Narodzenia jest kolęda. Nazwa kolęda pojawiła się dawno temu. Wywodzi się od słowa "calendae".

Do dziś  zachowała się tradycja śpiewania pobożnych pieśni, sławiących narodziny Chrystusa, odwiedzania się w domach, kupowania świątecznych podarunków. W ten sposób do języka naszych dziadków weszło łacińskie słowo "calendae" czyli kolęda.

Z biegiem czasu kolędą zwano nie tylko pieśń na Boże Narodzenie, ale także zwyczaj chodzenia po domach z życzeniami świąteczno – noworocznymi, czy odwiedzanie przez kapłana parafian w ich domach.

JASEŁKA

Pierwsze jasełka urządził w roku 1223 wielki miłośnik Dzieciątka Jezus – św. Franciszek z Asyżu w skalnej grocie w Greccio. Ojcowie i bracia z Zakonu zwyczaj ten ponieśli na cały świat, w tym także do Polski, gdzie już pod koniec XIII wieku pojawiły się figury przedstawiające całą scenę Bożego Narodzenia. Święta Rodzina czuwająca przy żłóbku małego Jezusa, są pasterze i Trzej Królowie przychodzący z darami. Nazwa jasełka pochodzi od słowa "jasła", czyli żłób bydlęcy w stajni. Od tego "żłobu" powstał żłóbek, a od "jasła" – jasełka, w których głównym elementem jest żłóbek z małym Dzieciątkiem. Były okresy w naszej historii, gdy zabraniano wystawiania jasełek, tak było w zaborze pruskim i rosyjskim w czasie niewoli narodowej, tak było w okresie ostatniej wojny, tak było i w czasach stalinizmu.

CHOINKA

Na wigilię Bożego Narodzenia niemal każda polska rodzina umieszcza w swoim mieszkaniu i dekoruje choinkę. Jest to jedna z najmłodszych tradycji wigilijnych. Początkowo, w tym również na ziemiach polskich, popularna była "jodlka", czyli wierzchołek sosny, jodły lub świerku zawieszony u pułapu. Drzewko to miało chronić dom i jego mieszkańców od złych mocy.

Choinka w obecnej formie przyjęła się w Polsce dopiero w XVIII w. i zwyczaj ten przeniósł się z Niemiec.

Za czasów pruskich przyjęto od Niemców zwyczaj w Wigilię Bożego Narodzenia ubierania dla dzieci sosenki lub jodełki orzechami, cukierkami, jabłuszkami i mnóstwem świeczek woskowych. Jabłko na choince symbolizuje zdrowie. Wśród iglastych gałązek wiją się łańcuchy, lekkie, słomkowe, papierowe i bibułkowe, są pamiątka po wężu – kusicielu.

Gwiazda na szczycie drzewka symbolizuje gwiazdę betlejemską, która wiodła Trzech Króli do Dzieciątka Jezus. Świeczki na gałązkach symbolizują okruchy ognia, który dawniej płonął w izbie przez całą noc wigilijną, aby przychodzące na ten czas dusze przodków mogły się ogrzać.

Choinki ubierano także w piernikowe figurki ludzi i zwierząt, lukrowane kolorowo, posypane makiem. Szczególnie okazale prezentowała się postać Św. Mikołaja. Tak ustrojona choinka stała w domu do Trzech Króli. W wielu rejonach Polski zwyczaj ubierania choinki zadomowił się dopiero na początku XX wieku. Obecnie dzięki technice wystrój choinek znacznie odbiega od dawnych prostych ozdób i palących się świeczek, ale ich symbolika pozostaje taka sama.

PREZENTY

Wigilijny zwyczaj obdarowywania się prezentami początek swój bierze jeszcze z rzymskich Saturnaliów. W późniejszych wiekach przez Kościół został nazwany Gwiazdką, gdyż prezenty wręczano, gdy na niebie zauważono pierwsza gwiazdę. Ową gwiazdę utożsamiano z Gwiazdą Betlejemską.

Ponieważ tą częścią wieczoru wigilijnego najbardziej zainteresowane były dzieci, nic zatem dziwnego, ze to one wypatrywały pierwszej gwiazdki na niebie. I do dzisiaj dzieci z wielką niecierpliwością czekają na Pierwszą Gwiazdkę wigilijnego wieczoru.

ŚWIĘTY MIKOŁAJ

Uwielbiają go wszyscy – dorośli i dzieci, bogaci i biedni, mieszkańcy dużych miast i małych miasteczek. Święty Mikołaj odwiedza nas 6 grudnia lub w wieczór wigilijny.

W Polsce czekamy na niego 6 grudnia oraz w wigilię Bożego Narodzenia. Ubrany jest w czerwony płaszcz, a na plecach dźwiga ogromny wór z prezentami. Jeszcze nie tak dawno do polskich dzieci przychodził w asyście anioła i diabła. Anioł rozdawał grzecznym maluchom słodycze, a niegrzecznym diabeł wręczał rózgi.

ZBOŻA

Na wsi stawiano kiedyś niewymłócone snopy zboża w czterech kątach izby, w której odbywała się wigilijna wieczerza. Wierzono również, że o północy zwierzęta rozmawiają ludzkim językiem, lecz podsłuchanie takiej rozmowy nie przynosiło szczęścia.

Powszechnym obyczajem jest kładzenie siana pod obrus, którym nakryto stół wigilijny.

POTRAWY

Zwyczajem kultywowanym do dnia dzisiejszego w Polsce jest przygotowywanie na kolację wigilijną 12 potraw. Uczestnicy wigilijnej kolacji powinni spróbować każdej potrawy, bo to przynosi dostatek przez cały nadchodzący rok.

Wigilię otwiera jedna z tradycyjnych zup wigilijnych – najczęściej barszcz czerwony z uszkami, zupa grzybowa, zupa rybna. Oprócz dań rybnych podaje się staropolski groch z kapustą, potrawy z grzybów suszonych, pierogi z kapustą i grzybami, kapustę z grzybami, kompot z suszonych owoców, a także łamańce z makiem lub pochodzącą ze wschodnich rejonów Polski słynną kutię lub makiełki (środkowa Polska) oraz ciasta, a zwłaszcza świąteczny makowiec.

PRZYSŁOWIA ŚWIĄTECZNE

• Jak w Wigilię z dachu ciecze, zima długo się powlecze.
• Gdy w Narodzenie pogodnie, tak będzie cztery tygodnie.
• Boże Narodzenie po lodzie – Wielkanoc po wodzie.
• W dzień Adama i Ewy daruj wszystkie gniewy.
• Jakiś w Wigilię, takiś cały rok.
• Zielone Boże Narodzenie to biała Wielkanoc.
• Adam i Ewa pokazują, jaki styczeń i luty po nich następują.
• Jeśli dzień wigilijny pogodny, roczek będzie urodny.
• Gdy w Boże Narodzenie pola są zielone, na Wielkanoc będą śniegiem przywalone.